Nigdy nie za wiele powtarzania, że dążyć do zrozumienia buddyzmu nie można, byłoby to bowiem wielkim błędem, koncentrować się na „doktrynie”, na sformułowanej filozofii życia a pominąć doświadczenie, czyli rzecz zupełnie zasadniczą, rdzeń buddyzmu.
– o. Thomas Merton, trapista amerykański, w „Zen i ptaki żądzy”
Gdy John Kabat-Zinn był studentem, zetknął się z buddyzmem zen w MIT – Massachusetts Institute of Technology, gdzie wykłady na ten temat prowadził amerykański nauczyciel zen, Philipe Kapleau. Następnie zaczął praktykować ten rodzaj medytacji jako uczeń wietnamskiego nauczyciela, Thich Nhat Hanha oraz koreańskiego mistrza Seung Sahna. Obaj nauczyciele są uznanymi autorytetami w dziedzinie medytacji, a ich książki zostały przetłumaczone także na język polski. Szkoły medytacji należące do linii przekazu obu tych nauczycieli znajdują się także w Polsce.
Zainspirowany metodami buddyjskiej medytacji, Kabat-Zinn założył w 1979 r. Klinikę Redukcji Stresu przy University of Massachusetts Medical School. Oddzielając praktykę medytacji uważności od kontekstu religijnego, rozwinął system redukcji stresu oparty na uważności (MBSR – Mindfulness Based Stress Reduction), który jest obecnie znany i stosowany na całym świecie.
Tu warto zaznaczyć, że buddyzm w dużej mierze rozwinął się w oparciu o poszukiwania dotyczące funkcjonowania umysłu i jego natury. Wprawdzie nie posługiwał się metodami statystycznymi i nie przeprowadzał eksperymentów laboratoryjnych, ale jak zauważa Ken Wilber, tradycja wschodnia generalnie, a buddyjska w szczególności posiada olbrzymi materiał empiryczny w postaci doświadczeń medytacyjnych i pokrewnych zgromadzonych przez wiele pokoleń praktykujących, w tym prawdziwych mistrzów w tej dziedzinie. Dlatego wielu współczesnych autorów używa określenia „psychologia buddyjska”, a dzisiejsza psychoterapia zachodnia zaadoptowała wiele jej osiągnięć, zarówno jeśli chodzi o metody, jak też pojęcia i koncepcje. Na przykład jedno z pierwszych wydań „Teorii osobowości” Calvina Halla i Gardnera Lindzeya (1990) zawiera rozdział poświęcony abhidharmie, buddyjskiej psychologii osobowości. Dziś podobnych opracowań jest o wiele więcej.
Trudność zachodnich odbiorców z rozumieniem dzieł buddyjskich jest związana m.in. z tym, że nie tylko w naszych językach brakuje odpowiedników pojęć tamtej tradycji, ale w ogóle kultura zachodnia nie posiada odpowiednich „doświadczeń referencyjnych”, stosując pojęcie często stosowane przez Roberta Diltsa. To znaczy, że tamta wiedza odnosi się do praktyk, ale też do stanów umysłu, które współczesnemu człowiekowi z reguły są całkowicie obce. A trzeba wziąć pod uwagę, że w czasach Buddy Indie dysponowały niezwykle rozbudowaną filozofią, na którą składało się 6 odrębnych systemów. Joga jest najbardziej znanym spośród nich. Każdy taki system operował własnym językiem pojęć oraz zestawem metod rozwoju świadomości. Kategorie filozoficzne Zachodu, które wyrosły głównie z filozofii greckiej, często są nieadekwatne w odniesieniu do filozofii wschodnich, a próba przełożenia np. koncepcji buddyjskich przy pomocy terminologii Platona czy Arystotelesa udaje się tylko w ograniczonym zakresie, często prowadząc niestety do znacznych nieporozumień. Gdy zostaną one następnie upowszechnione, tworzy to przepaść między oryginalnym przekazem, a zdeformowanym wyobrażeniem na jego temat. Dobrym przykładem pułapek tego rodzaju przekładu jest pojęcie nirwany, które popularnie zaczęto rozumieć na Zachodzie jako rozpłynięcie się w błogiej przyjemności, a nawet w niebycie. Pokrewne pojęcie to „śunjata” – pustka, którą na Zachodzie interpretowano jako nicość, próżnię. Dopiero pogłębione studia nad filozofią buddyjską, poparte praktyką medytacyjną zaczęły odsłaniać znaczenie pojęcia nirwany jako osiągnięcia stanu najwyższej świadomości. Zrozumiano też, że „pustka” w buddyzmie oznacza rzeczywistość absolutną, która wykracza poza dualistyczne kategorie typu istnienie/nieistnienie, duch/materia, dobro/zło itd.
Wielką zasługą Kabat-Zinna było uproszczenie i przystosowanie opisu medytacji uważności do sposobu rozumienia i potrzeb współczesnego człowieka. Jako uczeń buddyjskich nauczycieli doskonale rozumiał, jak wiele czasu i wysiłku jest potrzebne na zgłębianie nauk, które sam otrzymał. Równocześnie uznał, że podstawowa wiedza i instrukcje dotyczące uważności mogą być dostępne dla każdego, odpowiadając na pilne zapotrzebowanie współczesności. Skupienie się na zastosowaniu medytacji uważności w celach terapeutycznych, w samorozwoju i podnoszeniu jakości życia okazało się bardzo trafne.
System redukcji stresu oparty na uważności (MBSR) stał się punktem wyjścia do rozwinięcia terapii poznawczej opartej na uważności (MBCT – Mindfulness Based Cognitive Therapy). Oprócz Kabat-Zinna jego twórcami są profesor psychologii klinicznej Ronald Siegel, psycholog kliniczny Christopher Germer, psychoterapeuta Paul Fulton, profesor psychoterapii Zindel Segal, profesor psychologii klinicznej Mark Williams, badacz depresji John Teasdale i wielu innych. Wszyscy oni są równocześnie doświadczonymi praktykującymi medytację, co pozwala im łączyć osobiste doświadczenia medytacyjne z pracą naukową i kliniczną.
Gdy już tyle wiemy o korzeniach i ścieżkach rozwoju medytacji uważności na Zachodzie, czas wreszcie na wyjaśnienie, na czym ona polega i jakie są zasady jej stosowania. I właśnie tym zagadnieniom będzie poświęcona kolejny wpis z tego cyklu.
Benedykt Krzysztof Peczko
